Ogród Dendrologiczny w Przelewicach to perła przyrodnicza Pomorza Zachodniego i jeden z najcenniejszych obiektów przyrodniczych w Polsce. Bogata kolekcja drzew i krzewów  ze strefy klimatu umiarkowanego całego świata na powierzchni 30 ha przyciąga tysiące turystów. W odbudowanym w 2006 r. XIX wiecznym pałacu mieszczą się sale konferencyjne, szkoleniowe, laboratoria i pokoje gościnne.

Podstawowe cele i zadania Ogrodu Dendrologicznego to:

• utrzymanie i rozwój kolekcji roślin drzewiastych strefy umiarkowanej,
• badania nad aklimatyzacją i reintrodukcją wartościowych gatunków w tym rzadkich i ginących,
• udostępnienie kolekcji i informacji o niej dla celów naukowych i dydaktycznych.

Ogród

Przy opisie historycznych części parku głos oddajemy założycielowi cytując referat, który wygłosił goszcząc u siebie kolegów z Niemieckiego Towarzystwa Dendrologicznego (rocznik nr 51 rok 1938).

Ogród Japoński

”...Ogród Japoński nie jest rzecz jasna prawdziwym ogrodem japońskim. Po pierwsze wszystkie kamienie pochodzą z okolicznych pól, a po drugie całą powierzchnię obsadzono drzewami, krzewami i bylinami z całego świata. O ile Japończyk ozdabia swój ogród drzewami o wyszukanych kształtach, skałami, malowniczymi kamiennymi rzeźbami i niewieloma innymi roślinami, o tyle w przelewickim ogrodzie wszystko jest gęsto obsadzone. Założono go przede wszystkim po to, by stale coś tu kwitło i cieszyło oczy ...”

Obecnie Ogród Japoński zaskakuje nieco wysokimi, nieformowanymi drzewami. Od założenia go minęło niemal 80 lat, a rozrastające się okazy wzajemnie się zagłuszały i wpływały na pokrój sąsiadów. W efekcie można tu znaleźć tak nietypowe okazy jak popularny karłowy świerk odm. ‘Conica’, którego korona zaczyna się prawie 1,5 m nad ziemią. Klony japońskie i palmowe o pięknie przebarwiających się liściach na jesieni. Wiśnie ozdobne i magnolie kwitnące wiosną. Krzewy stewartii, pierisów i azalii. Dawidię chińską o nietypowych, oryginalnych kwiatach, potocznie nazywaną „drzewem chusteczkowym” oraz pochodzące z Japonii „drzewa ciasteczkowe” o słodko pachnących liściach. Ponadto zobaczyć tutaj można elementy architektury japońskiej: łukowaty mostek nad oczkiem wodnym czy malutki domek – pawilon herbaciany. Drzewa i cisy rosnące wokół tej części parku zapewniają wyjątkowo łagodny mikroklimat: zimą jest tu najcieplej, latem nie pali słońce, wiatr jest tu zawsze najsłabszy.

Wrzosowisko – Ścieżka Borsiga, Ścieżka Marii Augusty, Aleja Róż

”Wrzosowisko miało się składać w połowie z roślin kwitnących wiosną, a drugą połowę stanowić miały rośliny kwitnące latem. Poprzez usunięcie części ziemi ze środka i wysypanie jej na skraju wrzosowiska utworzono doliny, w których nasadzono wrzośce, podczas gdy na wzniesieniach nasadzono wrzosy. Z przelewickiego lasu sprowadzono jałowce wysadzone na wzniesionych miejscach. [...] Pozostałe miejsca obsadzono świerkami, gruszami, janowcami, szczodrzeńcami, różami parkowymi, wawrzynkami, jarzębami i bzami. Z jednej strony założenie zdobi zbudowany na wzór luneburskich owczarni szałas pasterski.”

Zacienienie przez rozrośnięte drzewa i krzewy oraz złe warunki klimatyczne i powojenne zaniedbania sprawiły, że nie zachowały się wrzosy i wrzośce sadzone przez Conrada Borsiga. Dziś kolekcje wrzosów i wrzośców przemieszanych z różanecznikami i azaliami oglądać można przede wszystkim w pobliżu szałasu pasterskiego. Naprzeciw niego pod starym modrzewiem ułożono kamień symbolizujący miejsce ostatniego spoczynku rozstrzelanego w 1945 roku właściciela parku. Róże, jarzęby, obiele, pięciorniki i grusze, a także dosadzane po wojnie ogniki i irgi sprawiły, że prowadzącą przez ten fragment starego wrzosowiska aleję nazwano Aleją Róż. W lewo odchodzi od niej ścieżka, przy której z bliska obejrzeć można kolekcję magnolii, tulipanowce i dwuskrzydlak chiński. W prawo od Alei Róż odchodzą dwie ścieżki. Krótsza z ciekawymi gatunkami głogów. Druga ścieżka równoległa do stawu nosi imię Marii Augusty (pani Von Prillwitz), przy której rosną świerki odmiany ‘Conica’, wawrzynki, paprocie, kaliny, hortensje i inne.

Kolekcja oczarów – polana śródleśna, mauzoleum

”Polana śródleśna [...] wiosną rozkwita miodunkami, pierwiosnkami, ciemiernikami, ..., niezapominajkami konwaliami i groszkami, a na jej obrzeżach kwitną krzewy takie jak tawulce, oczary, derenie, głogi, ligustry i wierzby. W tle widać piękne grupy sosny wejmutki i drzew rodzimych, oraz zbudowane przez wcześniejszego właściciela księcia Augusta Pruskiego mauzoleum rodziny von Prillwitz. Latem kwitną tu chabry, parzydło leśne, starce, lilie, tojeście, żurawki, groszki, Inula, skalnice i in. Po nich zakwitają hortensje, a zimę wita świecznica japońska ...”

Krzewy na skraju „polany” rozrosły się tak mocno, że przestrzeń między nimi nie zasługuje już na takie miano. Trudno byłoby też odnaleźć dawne ścieżki. Mimo to, ta część parku zachowała swój urok. Wiosną w runie zakwitają tu niezliczone przebiśniegi, śnieżyce i cebulice. Równie wcześnie zakwitają oczary oraz derenie. Mauzoleum otaczają buki, wiązy i jawory, którym towarzyszą cisy i bluszcze wprowadzające nieco melancholijny nastrój odpowiedni dla tego zakątka. Zniszczone po wojnie mauzoleum jest dziś już tylko ruiną, ale zachowane fragmenty murów pozwalają docenić nie tylko talent architekta, ale również kunszt dawnych rzemieślników.

Wąwóz drzew iglastych – Aleja Świerków, Ścieżka Różaneczników, Ścieżka Wrzosowa

”Wąwóz [...] stanowi w pewnym sensie przedłużenie ogrodu skalnego. [...] W niektórych miejscach można go także określić jako zbiorowisko stepowe, bo rośliny mają cechy charakterystyczne dla stepów. Duża liczba karłowych krzewów najróżniejszych gatunków nadaje wąwozowi szczególny urok. Tło stanowią grupy większych roślin iglastych. Między krzewami posadzono byliny, żeby przez cały rok mieć tu coś kwitnącego. Pojedyncze drzewa owocowe pozostały jako osłona.”

Obecnie przedwojenne karłowe iglaki wyrosły w spore drzewa nadające Alei Świerków niepowtarzalny urok. Schodząc nią w dół (od pałacu) zobaczyć można różaneczniki i azalie. W prawo odchodzi Ścieżka Różaneczników z kolekcją różaneczników i azali. Nieco dalej w lewo odchodzi Ścieżka Wrzosowa, a przy niej rosną sosny: giętka, chińska i oścista oraz dwa młode mamutowce. Za „lasem” karłowych świerków rosną przede wszystkim odmiany barwne i pokrojowe żywotników, jałowców i cyprysików, a między nimi parzydło leśne i przywrotnik o miękko owłosionych liściach.

Źródlisko

”Droga opada i stajemy przed ogrodem źródlanym, w którego centrum rozkwitają właśnie tysiące pierwiosnków japońskich. Po lewej i prawej stronie stoją stare jesiony i olsze podsadzone żywotnikiem olbrzymim i choiną kanadyjską [...]. W środku ogrodu źródlanego znajduje się otoczone jesionami, klonami i lipami, wyłożone płytami kamiennymi źródlisko. Znajdą tu państwo liczne gatunki klonów japońskich, wierzb, olsz, topól, cypryśników, oraz brzozę czarną, ambrowce, a dalej mniejsze rośliny jak: borówki, enkianty, kalmie, bagno, woskownice, Dirca, Cephalanthus, kaliny, czyli wszystkie rośliny wymagające wilgotnego podłoża. Teren między nimi zapełnia bogaty zbiór bylin błotnych, z których wymienię tylko rodgersię, pełniki, starce, funkie i bambus (Arundinaria).”

Bogate w żelazo gleby o wysokim pH i zwiększone zacienienie sprawiają, że w naturalny sposób ograniczona została liczba gatunków możliwych do uprawy w tym zakątku. Skarpy przy źródle porastają łany przebiśniegów, wśród których wyrastają trzy klony palmowe. Zachował się piękny okaz cypryśnika błotnego z widocznymi korzeniami powietrznymi. Niekwestionowanym królem źródliska jest bylina błotna pochodząca z Ameryki Północnej – kwitnący na żółto tulejnik o ogromnych liściach, przedstawiciel rodziny obrazkowatych. Uważny obserwator dostrzeże też derenie atrakcyjne zarówno w porze kwitnienia jak i owocowania.

Łąka centralna: zespół roślin zimozielonych

”Z ogrodu źródlanego docieramy do części poświęconej roślinom zimozielonym – głównie różanecznikom – poprzez dawny centralny punkt parku, obok pomnika upamiętniającego architekta i ogrodników, którzy 130 lat temu zakładali tu park. To założenie wyłamuje się nieco z reguł całego parku. Czas kwitnienia zgromadzonych tu roślin obejmuje tylko 6 tygodni, a w pozostałym okresie ozdobą jest zimozielone ulistnienie. [...] Grupy roślin wiecznie zielonych przedzielone są roślinami o liściach sezonowych [...]. Zgromadzono około 1000 różaneczników i 1000 azalii, między którymi rosną hortensje, magnolie, klony, berberysy, kaliny, laurowiśnie, ostrokrzewy, Stranvaesia, suchodrzewy, bukszpany, ligustry, szydlice, cyprysiki i in.”

Łąka centralna wciąż jest główną osią widokową parku. Przedwojenna kolekcja różaneczników i innych gatunków zimozielonych została przetrzebiona przez mroźne, wysuszające wiatry znad pól. Przy Alei Drzew Polskich przetrwały liczne drzewa rodzime, większość bukszpanów, jabłoni ozdobnych i cyprysików, lipy srebrzyste i kilkanaście różaneczników. Do najciekawszych powojennych nasadzeń należy kolekcja jaśminowców przy wejściu na Aleję Przez Łąkę. Przy Alei Lilaków podziwiać można m. in. grupę brzóz żółtych, a za nimi wspomniany pomnik oraz ozdobne jabłonie.

Staw centralny

Po wojnie wykopano prostokątny staw hodowlany zasilany wodą ze strumienia. Aby nadać mu naturalnego kształtu złagodzono kanciastość jego kształtów i usypano wyspę. Południowy brzeg stawu wraz ze Ścieżką Irysową poświęcono na kolekcję wierzb i róż oraz bylin i traw ozdobnych. Po drugiej stronie stawu rosną m. in. kłokoczki, pęcherznica kalinolistna i ambrowce. Ujście wody ze stawu w postaci niewielkiego wodospadu obsadzono roślinami okrywowymi oraz wawrzynkami i cieniolubnymi bylinami.

Ogród Skalny i Wzgórze

Dzięki dofinansowaniu ze strony Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Szczecinie możliwe było zagospodarowanie terenów użytkowanych wcześniej jako szkółki. W ogrodzie skalnym posadzono – podobnie jak Borsig w swoim założeniu – liczne odmiany karłowych świerków, sosen i jodeł oraz kolekcję odmian jałowców. Rosną tu również liściaste krzewy, którym towarzyszą trawy ozdobne, paprocie i byliny.

Z ogrodu skalnego przejść można za zagajnik bukowy, gdzie powstała kolekcja jarzębów, brzóz i dębów, dla których pięknym tłem są pozostawione z dawnych szkółek jodły i sosny czarne.

Trzy Stawy i Aleja Kalinowa

Ogród Skalny z Trzema Stawami łączy Aleja Kalinowa. Zagospodarowanie i udostępnienie zwiedzającym tych części parku również zawdzięczamy dofinansowaniu z WFOŚ i GW w Szczecinie. Przy Alei Kalinowej oprócz różnych gatunków i odmian kalin zobaczyć można laurowiśnie, liczne odmiany ostrokrzewów i bzu czarnego, hortensje oraz brzozy. Aleja biegnie niemal równolegle do strumienia, co pozwala obserwować półdziką roślinność mokradeł.

Trzy Stawy przewidziano jako kolekcję roślin wodnych i błotnych, stąd kładki umożliwiające obserwację życia w wodzie z bliska. Na brzegach stawów rosną również drzewa i krzewy, m. in. wierzby różnych gatunków, derenie o czerwonych i zażółconych pędach oraz odmiany o pstrych liściach, miłorzęby, skrzydłorzech, olsze, jodły, brzozy, tulipanowiec i kaliny. W pobliżu pierwszego najmniejszego stawu rośnie piękny stary platan pamiętający prawdopodobnie czasy budowy pałacu.