Historia Ogrodu

Arboretum przelewickie to jeden z najcenniejszych obiektów dendrologicznych na Ziemiach Zachodnich.

Początek powstania Ogrodu to rok 1805. Właścicielem Przelewic był wówczas August Heinrich von Borgstede, który zlecił wybudowanie pałacu i założenie parku w stylu angielskim o powierzchni 248 mórg.

Projekt parku sporządził A.W. Hildebrand, a do realizacji przystąpił ogrodnik C.T. Fuerstenau wraz z pomocnikiem C. Schraderem. Razem z nimi pracowali J.F. Jentsch i C.L. Weiss.

W parku znajdowały się sady, warzywniaki i szparagarnie.

Źródlisko przed II Wojną Światową

W 1821 r. właścicielem Przelewic był książę August Pruski i jego spadkobiercy. Książę kupił majątek jako zabezpieczenie przyszłości dzieci, zrodzonych z nieformalnego związku z Augustą Arend, później uszlachconą jako Baronową von Prillwitz. Kolejni właściciele przelewickiego majątku modyfikowali park według własnych potrzeb i upodobań.

W roku 1922 majątek przelewicki kupił przemysłowiec z Berlina, Conrad von Borsig– członek Niemieckiego Towarzystwa Dendrologicznego, który przekształcił park w Ogród Dendrologiczny (lata 1933-1938). Właściciel przebudował park w stylu naturalistycznym zakładając, że będzie to jego ogród eksperymentalny, a przewidując prowadzenie w nim badań nad introdukcją i aklimatyzacją drzew i krzewów, nadał mu charakter Arboretum.

Projekt Ogrodu sporządzili specjaliści z berlińskiej szkółki drzew Ludwiga Spaetha – Helmuth Spaeth i dr Karl Kempkes, a zrealizował go architekt krajobrazu Karl Heydenreich z Wrocławia.

Ideą Conrada von Borsiga było stworzenie Ogrodu, w którym ogromna różnorodność roślin została umiejętnie wkomponowana w przestrzeń. Właściciel Ogrodu pisał:

“Architekt Ogrodu wchodzi często w konflikt z dendrologiem przy całym bogactwie materiału do dyspozycji. Nie jest trudno zaprojektować Ogród ograniczonym materiałem, lecz stworzyć Ogród z tysiącami najróżniejszych gatunków drzew i krzewów, żeby nie rosły jedne przy drugie jak chwasty. W Prillwitz zrezygnowaliśmy z ogrodu architektonicznego natomiast skoncentrowaliśmy się na Ogrodzie naturalnym.”

– (C. Borsig)

W rezultacie tych przemyśleń powstał Ogród z dużą 3-hektarową łąką ciągnącą się na północ od Pałacu, otoczoną starodrzewem jesionów, lip, klonów i buków, między którymi wysadzono grupy egzotycznych drzew i krzewów. Nasadzono ponad 500 gatunków drzew i krzewów z różnych regionów Azji, Ameryki Północnej i Europy.

Aby stworzyć różnorodny charakter Ogrodu C. Borsig wprowadził wiele ciekawych zakątków. Wykorzystując ukształtowanie terenu, oraz różnorodność siedlisk utworzone zostały: ogród japoński, wrzosowisko, źródlisko, wąwóz krzewów zimozielonych, polana śródleśna. Mimo ich różnorodnego charakteru, dzięki starannej kompozycji, harmonijnie łączą się tworząc całość.

Z poprzedniego założenia pozostawiono piękne stare okazy sosny wejmutki, platanu, miłorzębu dwuklapowego, oraz liczne okazy i grupy jesionów, klonów, jaworów, lip i buków, które stanowiły tło i osłonę dla gatunków obcych. Zwarty masyw drzew otaczających park od strony północnej został przecięty tak, aby otwierał się widok na otaczające Ogród łąki i pola.

Prace nad przebudową Ogrodu trwały do końca wojny. Pochłonięty pasją tworzenia Ogrodu Conrad von Borsig nie opuścił Przelewic i zginął zastrzelony przez żołnierzy radzieckich. Pochowany został na terenie Ogrodu. Dziś w pobliżu alei różanej znajduje się kamień pamiątkowy Borsiga – założyciela i pierwszego dyrektora Ogrodu.

Dzięki bogatej kolekcji drzew i krzewów, po wojnie Ogród został zauważony przez polskich przyrodników i nie podzielił losu zniszczenia wielu również pięknych parków przypałacowych na Pomorzu Zachodnim. W roku 1951 przeprowadzono pierwszą inwentaryzację i utworzono zakład pod nazwą Ogród Dendrologiczno-Pomologiczny którym administrował Urząd Wojewódzki w Szczecinie. Opiekę naukową nad obiektem sprawowała Rada Naukowa Arboretum Przelewickiego pod kierunkiem prof. dr S. Białoboka (1955-65), następnie funkcję opiekuna przejął prof. dr S. Kownas (1965-75). W parku prowadzono hodowlę ptactwa domowego i ozdobnego, a także ryb. Do roku 1975 istniał pewien rozdźwięk między zaleceniami opiekunów naukowych, a działaniami administratorów obiektu. W efekcie brak właściwych zabiegów ogrodniczych spowodował duże straty w kolekcji. Z granic parku wyłączono część południową (sady oraz szkółki) przeznaczając ją pod zabudowę mieszkaniową, ogródki działkowe i pastwiska. W pobliżu mauzoleum wybudowano blok biurowo-mieszkalny. Wykopano cztery stawy: jeden w pobliżu mauzoleum, trzy za łąką centralną, co spowodowało zmianę stosunków wodnych w Arboretum. Jednocześnie przyłączono do parku 8 ha gruntów ornych znajdujących się za wschodnią granicą z przeznaczeniem pod uprawy szkółkarskie.

W Ogrodzie wzdłuż granic i dróg sadzono topole, a na całym terenie pozostawiano obfity samosiew drzew rodzimych (jesion, jawor, olsza, wierzba, topola, cis).

W roku 1975 kierownikiem Ogrodu został doc. dr hab. Henryk Chylarecki, a w kolejnym roku 1976 park został wpisany do rejestru zabytków pod nr 791. Przeszedł pod administrację Kombinatu Państwowych Gospodarstw Rolnych jednak utrzymywany był jako osobny zakład z załogą i opieką naukową. Sporządzono w tym czasie dokumentację odbudowy Pałacu i przystąpiono do jej realizacji, ale z powodu braku środków finansowych zaniechano prac.

W 1987 na zlecenie Urzędu Wojewódzkiego w Szczecinie Henryk Chylarecki opracował projekt rewaloryzacji Ogrodu. Ponownie uruchomiono sieć wodociągową i odtworzono układ alejek, stopniowo usuwano samosiewy i nasadzenia zastępcze wprowadzając wartościowe gatunki i odmian. Wyjątek stanowiły: wrzosowisko, kolekcja różaneczników oraz ogród japoński.

Wrzosowisko, które okazało się niemożliwe do utrzymania w kształcie zamierzonym przez Borsiga z uwagi na zbyt żyzne gleby i rosnące zacienienie zostało przekształcone w kolekcję róż, głogów i magnolii. W części najbliżej Pałacu, pomiędzy pojedynczymi płatami wrzosów wprowadzono karłowe różaneczniki, pierisy i wybrane krzewinki z rodziny wrzosowatych. Kolekcja różaneczników odtwarzana w latach osiemdziesiątych przeniesiona została do kolekcji roślin iglastych z uwagi na możliwość zapewnienia lepszych warunków siedliskowych i zabezpieczenia przed kradzieżą. Brano także pod uwagę postępującą dewastację Pałacu i próby jego remontu, co również przemawiało przeciwko nasadzeniom w bezpośrednim sąsiedztwie budynku.

Z kolei ogród japoński nie mógł odzyskać charakteru ogrodu skalnego, ponieważ większość okazów rozrosła się i w efekcie dawne nasłonecznione pagórki znalazły się w półcieniu. Dodatkowy wpływ na zacienienie miały cisy bujnie rozrastające się wokół tego zakątka.

Heidegarten

Po likwidacji PGR w roku l992 Ogród Dendrologiczny znalazł się w zasobie Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, od której w roku l993 przejęła go Gmina Przelewice tworząc w l996 roku Zakład Budżetowy. Ponieważ większego znaczenia nabrały funkcje turystyczne obiektu, wybudowano parking, nowe pomieszczenia biurowe i socjalne.

Liczba gatunków oraz odmian drzew i krzewów w ogrodzie zwiększyła się z 418 w 1975 r. do ok. 1,2 tys. po 2000 roku. Pod względem składu gatunkowego w dużym stopniu odtworzono kolekcję roślin z czasów Conrada von Borsiga.

W 2000 r. powołano do życia Centrum Edukacji Przyrodniczej, a w 2006 r. w odbudowanym Pałacu otwarto Botaniczne Centrum Badawczo-Wdrożeniowe.

W 2020 r. Ogród Dendrologiczny przeszedł na własność Województwa Zachodniopomorskiego. W październiku tego samego roku utworzono samorządową instytucję kultury pod nazwą “Ogrody Przelewice – Zachodniopomorskie Centrum Kultury Obszarów Wiejskich i Edukacji Ekologicznej”.

Obecnie Ogród zajmuje powierzchnię ponad 30 ha i trwają pracę nad koncepcją zagospodarowania kolejnych 18 ha pod nowy Ogród Dendrologiczny.

Ogród Dendrologiczny w Przelewicach na mapach